Op 8 mei vierde Duitsland het vijfenzeventigjarig jubileum van de capitulatie van Nazi-Duitsland in 1945. In verband met de maatregelen rond het COVID-19 virus lanceerde de stad Berlijn een digitale themaweek – ʻ75 jaar na de oorlogʼ – ter begeleiding van de speciale feestdag. In de dagen voor de herdenking werden er posters door de stad verspreid. Ze bedekten de verbleekte affiches die al sinds begin maart op aanplakzuilen en bouwhekken hingen en die de stad een post-apocalyptisch aanzien gaven. De slogan op de nieuwe posters is goed gekozen: ʻWil je wat je kiest?ʼ Willst du, was du wählst?, de ondertitel een stuk minder: ʻEuropa’s bevrijding van het nationaal socialisme.ʼ

“Openbare herdenkingen doen in Duitsland soms eerder denken aan een verlossingsverhaal.”

Openbare herdenkingen doen in Duitsland soms eerder denken aan een verlossingsverhaal. We spreken over de bevrijding van Europa alsof het hele continent werd genezen van het nazi-virus; in werkelijkheid werd er een lange, uitputtende strijd gevoerd tegen de politiek en ideologie van één bepaald land met unieke standpunten en politieke opvattingen. Herdenkingsideologie kan onthullend zijn: op eenzelfde manier zijn de gebeurtenissen rond het virus SARS-CoV-2 aangegrepen om een beeld de Duitse samenleving te weerspiegelen zoals wij die het liefst zouden zien: een inclusieve democratie, kritisch ten opzichte van alle vormen van discriminatie en verenigd in een algemene solidariteit.

Omdat deze brief over de liefde gaat, besloot ik hem toe te spitsen op het belangwekkende thema van die algemene solidariteit. Om duidelijk te maken hoe groot die uitdaging is, is het zinvol terug te kijken naar de eerste maanden van 2020, in het bijzonder naar de dagen die verstreken tussen de overeengekomen samenwerking tussen de CDU, de FDP en de AfD in Thuringen tot aan de aanslagen in Hanau, Saksen, waar een rechts-radicale terrorist in het wilde weg tien mensen neerschoot. Kun jij je herinneren dat – als reactie op die afschuwelijke wreedheid – mensen voor het raam gingen staan om uit solidariteit met de slachtoffers van rechts-radicale terreur of tegen de samenwerking met de rechts-radicale AfD mensen op hun balkon gingen staan applaudisseren? – Ik ook niet.

Zelfs als je denkt aan de maand vóór het ingaan van de lockdown, wordt pijnlijk duidelijk dat de algemene solidariteit rond het coronavirus niet bepaald aansluit bij een diepgewortelde traditie van solidariteit in Duitsland. Het toont eerder aan dat solidariteit in Duitsland bloeit binnen de krappe marges van nationalisme, kapitalisme en racisme, zoals overal. Het gebrek aan steun voor vluchtelingen aan de Turks-Griekse grens en de endemisch slordige manier waarop seizoenswerkers voor de aspergeoogst in Duitsland worden behandeld zijn geen uitzonderingen op een algemene solidariteit. Ze zijn onverbrekelijk verbonden met een solidariteit die onderscheid maakt tussen mensen wier leven beschermd moet worden – en mensen voor wie dat kennelijk niet geldt.

“De huidige solidariteit is verankerd in een Duitse traditie, die van völkisch gedachtengoed slingert naar culturele hegemonie en zich nu manifesteert in de roep om een Duitse Leitkultur.”

Nadere beschouwing onthult de contouren van een solidariteit die geen manifestatie is van de zo vurig gewenste en vaak verbeelde idee van een inclusieve, solidaire democratie die kritisch staat tegenover elke vorm van discriminatie. In tegendeel! De huidige solidariteit is verankerd in een Duitse traditie, die van völkisch gedachtengoed slingert naar culturele hegemonie en zich nu manifesteert in de roep om een Duitse Leitkultur. Of dacht je echt dat de maatregelen rond het coronavirus zijn genomen om migranten of daklozen te beschermen?

Deze inzichten zouden de aanleiding moeten vormen om eens lang en diep na te denken over de kloof die gaapt tussen ons zelfbeeld en de werkelijkheid. Maar onze samenleving lijkt niet in staat om eens op te houden met zichzelf schouderklopjes te geven; voor het vrijwillig naleven van de quarantainemaatregelen, het beschermen van bejaarden, voor het vieren van 8 mei als de dag dat Europa van het nationaalsocialisme werd bevrijd. Maar Duitsland werd vijfenzeventig jaar geleden helemaal niet bevrijd, zoals de rest van Europa. Het heersende gedachtengoed, zowel over de geschiedenis als over het heden, getuigt vooral van de hang naar zelfbevestiging. Die behoefte werd nog eens onderstreept door één zin uit de toespraak van de Bondspresident met Pasen 2020: U hebt allen levens gered. Sie alle haben Leben gerettet.

Natuurlijk hebben wij allemaal – door ons gedrag – bijgedragen aan het redden van sommige levens in Duitsland. Maar ondertussen sterven er nog steeds mensen aan de buitengrenzen en op de Duitse oogstvelden – ondanks en dankzij dat ʽu allenʼ. Wie zich door Steinmeiers toespraak gerust liet stellen, beschikt over een beperkt geheugen en slikt die beperkte solidariteit als zoete koek.

Als we in dit tijdperk van de pandemie willen nadenken over liefde, laten we dan niet vergeten hoe exclusief de liefde zich dezer dagen manifesteert.

Als we in dit tijdperk van de pandemie willen nadenken over liefde, laten we dan niet vergeten hoe exclusief de liefde zich dezer dagen manifesteert. Nee, ik roep niet op tot algehele polyamorie in Duitsland, maar vraag me simpelweg af of liefde wel een passend begrip is om de uitdagingen van deze tijd het hoofd te bieden. Tenslotte is het niet de plicht van de samenleving om van iedereen te houden, maar om de rechten van elk individu te respecteren en te waarborgen. De staat belooft ons die bescherming te bieden. De belofte van onze samenleving hoort te zijn dat die bescherming voor iedereen geldt, niet slechts voor de enkeling.

Max Czollek

Vertaling: Marcel Misset